مرور آیین‌های کهن ایران و اصفهان در فصل خشک و خزان
تاریخ انتشار: ۴ آبان ۱۴۰۱ | کد خبر: ۳۶۲۶۴۹۲۶
«برخی از این آیین‌ها ریشه در «پیشازرتشتی‌گری» دارند؛ برخی دیگر اساطیری و برخی آمیخته با اندیشه‌های دین مبین اسلام هستند. همچنین شماری دیگر از آیین‌ها هستند که از ملت‌های دیگر وام گرفته‌ایم یا به صادر کرده‌ایم که با اندیشه ایرانی هم درآمیخته‌اند.»
به گزارش خبرنگار ایمنا، در یادداشتی که مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل اصفهان در اختیار خبرگزاری ایمنا قرار داده، آمده است:
«در رابطه با آئین‌های فصل پاییز، ماه مهر و باران‌خواهی آمده است: آیین‌هایی اختصاصی فصل پاییز به صورت نمادین برگزار می‌شده که نخستین و مشهورترین آن‌ها جشن مهرگان است.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
اگر در دوران کهن، بهار و عید نوروز فصل رویش و زایش بود، مهرگان اما جشن و زمان برداشت محصول بود. برخی محققان و پژوهشگران معتقدند؛ مهرگان (شانزدهم تا بیست‌ویک مهر) آئین شکر گذاری از خداوندگاری است که باران فراوان داد، زمین را آبستن رویش کرد و نعمت‌های خود را بر زمینیان فرو فرستاد و موجب شد که بندگان باکار، تلاش و کوشش درو کنند و در پایان این برداشت محصول، جشنی برپا کنند که همان آئین شکر گذاری است.
آن‌هایی که بیشترین میزان کاشت محصول را داشتند، به مستمندان کمک می‌کردند تا بهار و سالی دیگر که به‌زودی فرا خواهد رسید، پروردگار متعال درب رحمت خود را به‌واسطه این سفره کرم گشاده‌تر گرداند.
این در فرم اندیشه اسطوره‌ای، مبنایی برای یک رفتار مبتنی بر ارزش‌های متعالی دینی در دین اسلام و زرتشتی گری بود. درواقع مردم آداب شکر گذاری، رسم نیکوکاری و سپاس را می‌آموختند و نه‌تنها به خداوند سبحان کرنش و تعظیم می‌کردند، بلکه در رفتار روزمره جاری خود نیز این آئین سپاسگزاری را به‌جا می‌آوردند.
اجزای جشن مهرگانجشن مهرگان دو جز متفاوت داشت که شامل مهرگان خاصه و مهرگان عامه است.
مهرگان عامه مربوط به عموم مردم بود و مهرگان خاصه روزی بود که حاکم یا پادشاه بار عام می‌داد. در این روز مردم عریضه‌هایشان را به محضر حاکم می‌آورند تا بخششی کند و خداوند درب رحمت و مغفرت خود را بگشاید.
یکی دیگر از آئین‌های دیرین و کهن فلات ایران، جشن‌ها و آئین‌های باران‌خواهی، تمنای باران، طلب باران یا اِستِسقا بوده است.
آسمان در زمان‌های و دوره‌های خشک‌سالی، به زمینیان تنگ‌دستی می‌کرد بنابراین آئین‌های باران‌خواهی نیز به‌مراتب بیشتر اجرا می‌شد. البته باید اشاره کرد که در همه فرهنگ‌ها آئین‌های باران خواهی مرسوم است. در فرم و اندیشه اسطوره‌ای، مردم «ایزدان باران کردار» را دوست دارند که اهمیت آن در نظام باور مردم، به اقلیم و آب‌وهوای محل سکونتشان بستگی دارد.
نیک می‌دانیم ایران به لحاظ جغرافیای قرارگیری در کره زمین، منطقه خشکی محسوب می‌شود از همین رو بارش باران برای آن اهمیت چشم‌گیری داشته و دارد. از این لحاظ کشورمان دارای تنوع فراوانی در حوزه آئین‌های باران‌خواهی است.
برخی از این آئین‌ها ریشه در «پیشازرتشتی‌گری» دارند؛ برخی دیگر اساطیری و برخی آمیخته با اندیشه‌های دین مبین اسلام هستند. همچنین شماری دیگر از آئین‌ها هستند که از ملت‌های دیگر وام گرفته‌ایم یا به صادر کرده‌ایم که با اندیشه ایرانی هم درآمیخته‌اند.
مراسم باران خواهی در اصفهاندرمجموع یازده گونه مراسم باران‌خواهی در ایران داریم که برخی از آن‌ها در اصفهان یا جغرافیای فرهنگی اصفهان معمول و مرسوم بوده و دعا و نیاش به درگاه خدا یکی مهم‌ترین آئین‌های این حوزه بوده است.
در اندیشه اسطوره‌ای و در متون مقدس زرتشتی (کتاب آبان‌یشت)، الهه باران به اهورامزدا قول می‌دهد که اگر مردمان در نمازشان، از او نام ببرند و او را بستایند، باران را از زمینیان دریغ نمی‌کند.
اسطوره‌هایی همچون هوشنگ، جمشید، گرشاسب، کاووس و کیخسرو که هر یک جداگانه نقدهای فراوانی را به آناهیتا که موکل حاصلخیزی و آب در کره زمین است می‌دهند و از او نتیجه می‌خواهند.
در آموزه‌های متعالی دین اسلام دعا برای باران‌خواهی در کتاب گران‌سنگ صحیفه سجادیه قیدشده؛ کیفیت نماز باران هم در کتاب ارزشمند مفاتیح‌الجنان آمده است. خاصه اینکه در اندیشه مسلمانان به‌ویژه شیعیان نقش آناهیتا را بانوی مقدسی به نام حضرت زهرا (س) دارد که آب‌های کره ارض مهریه این بانوی بزرگوار هستند.
در اصفهان هم دعا و نماز باران را به‌جا می‌آورند به این صورت که به شکل معمول در بیرون شهرها و آبادی‌ها به شکل گروهی در امامزادگان و تکایا حضور می‌یابند، نماز می‌خوانند و دست به دعا برمی‌دارند.
حضرت امام رضا (ع) در روزی در خارج از شهر طوس نماز تمنای باران را بجای آوردند که این مطلب در عیون اخبارالرضا نوشته محمد ابن‌بابویه آمده است، ما نیز به تأسی از آن امام همام در زوهای جمعه نماز و دعای باران می‌خوانیم. این از جمله مراسم‌های شناخته‌شده‌ای است که در اصفهان هم متداول بوده و همچنان متداول است.
از خراسان بزرگ تا آذربایجان و از رشت و مازندران تا مناطق جنوبی ایران، دعا و نیاش را به اشکال مختلف اجرا می‌کنند. در مناطقی از جنوب و جنوب غرب ایران، مراسم باران‌خواهی با عنوان «قبله دعا» مرسوم است.
اهالی جزیره قشم آئین قبله دعا را برگزار می‌کنند و سه روز قبل از برگزاری آئین دعا روزه می‌گیرند. قشمی‌ها در نزدیک برکه‌ای به نام بی‌بی و در جوار درختی کهن‌سال گرد هم می‌آیند. همچنین قبله دعا در اصفهان هم وجود دارد. پشت محله علی قلی‌آقا هنوز به همین نام قبله دعا مشهور است و لر زبان‌ها نیز همین اصطلاح را بکار می‌برند.
قدیم‌ترها در تهران روزهای پنجشنبه و جمعه به بقعه سید ملک خاتون می‌رفتند و نیایش می‌کردند. در آذربایجان به بقعه گل‌مشک خاتون می‌رفتند و قاشق‌زنی می‌کردند. مراسم قاشق‌زنی برای باران خواهی در روستاهای اصفهان به‌ویژه در شرق اصفهان و منطقه سمیرم در جنوب این استان مرسوم است.
پخت آش یا حلیم، دومین مورد از آئین‌های باران‌خواهی است. ایزدخواست شهری است در نزدیکی اصفهان که آش باران‌خواهی بانام «دیگ جوش» را می‌پزند و به شکل ساده یا همراه باختم سوره انعام اجرا می‌کنند.
جالب اینکه این آئین‌های دوره باستان با ایران دوران اسلامی به زیبایی درهم‌آمیخته و این وحدت در کثرت درون خویش را به‌خوبی نمایان کرده است.
همچنین در برزک کاشان هرساله به‌ویژه در خشک‌سالی‌ها، روستاییان، آنچه را که خداوند به برکت تولید محصول به آن‌ها هدیه داده بود، بخشی از همان محصولات را کنار می‌گذاشتند و در شب جمعه‌ای در سرچشمه یا قنات آش می‌پختند؛ جالب اینکه این آئین ملی با مناسک دینی درهم‌آمیخته بود و طی آن زیارت عاشورا می‌خواندند و گوسفندی را ذبح می‌کردند. در آباده فارس نیز روش باران خواهی به همین شکل بوده است.
مراسم «گاوربایی»سومین نوع از آئین‌های باران‌خواهی «گاوربایی» است. از این آئین نمونه‌هایی را در اصفهان سراغ نداریم و تنها در غرب ایران مرسوم بوده است؛ به این شکل که زنان گاوی را از روستای هم‌جوار به شکل صوری می‌ربودند. زنان روستای مقابل بازهم به شکل صوری به مقابله بر می‌خواستند تا اینکه فردی برای رفع این دعوا به مصالحه بر می‌خواست تا گاو ربوده‌شده، بازستانده شود به‌شرط آنکه باران ببارد. نکته جالب دراین رویداد کهن، این بود که همه بازیگران آئین گاوربایی زن بودند.
زن در آئین‌های باران‌خواهی جلوه خاصی دارد، چراکه هم آناهیتا به‌عنوان الهه موکل آب و هم حضرت فاطمه زهرا (س) در اینجا برجستگی و اهمیت زیادی دارند.
«حرمت‌شکنی» چهارمین شکل از آئین‌های باران‌خواهی است. استاد باستانی پاریزی هدف از این شیوه را تحریک غیرت خداوند درازای حرمتی بود که شکسته می‌شد. مردم با این کار تظاهر به عصیان می‌کردند تا غیرت الهی را به خروش آورند.
در گناباد خراسان، بچه ۱۲ ساله‌ای را در مظهر قنات نگه می‌داشتند تا به گریه بیفتند و اشک او در قنات بریزد تا بلکه ترحم خداوند را برانگیزاند و باران ببارد.
در اطراف بهبهان استان خوزستان هم اهالی شبانه بر بام خانه مؤمنی به شکل نمادین می‌رفتند و مشک آب او را پاره می‌کردند. سحرگاه که آن مؤمن برای نماز و مناجات بر می‌خواست مشک را پاره می‌دید و به درگاه خدا ناله می‌کرد و از خداوند طلب باران می‌نمود. شیوه دیگر گل‌آلود کردن آب چشمه بود که نوعی به احترامی به آناهیتا محسوب می‌شد.
آب پاشیدن روی سید یا گذاشتن منبر مساجد در آب هم اشکال دیگری از این آئین کهن بود که بیشتر آن‌ها را در همه صفحات فرهنگی ایران، در انواع و انحاء مختلف اجرا می‌شده است.
توسل به سنگ‌های باران سازپنجمین نوع از آئین‌های باران خواهی، «توسل به سنگ‌های باران ساز» بود. در روستای کل‌خوران سنگ بزرگی وجود داشت که در هنگام خشک‌سالی مردم آن سنگ را در رودخانه علی درویش می‌انداختند و منتظر بارش رحمت الهی می‌شدند.
در مناطق بختیاری نشین که در جغرافیای فرهنگی اصفهان قرار دارد، در نقطه‌ای مابین قشلاق و ییلاق بقعه‌ای به نام شاه قطب‌الدین مستقر بود و سنگی استوانه‌ای که از دیدگاه مردم باران‌زا بود وجود داشت. مردم در کنار آن سنگ و بقعه قربانی می‌کردند و برای بارش باران دست به دعا برمی‌داشتند.
«ابطال سحر» ششمین مورد از آئین‌های باران خواهی است که به‌نوعی آزاد کردن باران از بند بود. «ریسمان هفت کچلون» در آذربایجان یا «چهل کچلان» که در برخی روستاهای اصفهان متداول بوده است عناوینی است که به همین آئین ابطال سحر اختصاص دارند.
دختران روستا، چهل فرد کچل روستا را نام می‌بردند و هر بار گره‌ای بر ریسمان می‌زدند. ریسمان را بر ناودان آویزان می‌کردند، سپس آتش می‌زدند و در ناودان آب می‌ریختند. آب به صبو می‌ریخت و در ادامه دختران اقدام به شکستن صبو می‌کردند و ضمن تلاوت سوره‌ای از قرآن، طلب باران می‌کردند.
در منطقه خراسان سوزاندن جمجمه الاغ نماد دیو اپوش یا دیو خشک‌سالی است. برخی از دعانویسان در مشهد در مقابل دریافت مبلغی پول دعای باران می‌نوشتند. همچنین هر شب ۸۰ مرتبه سوره کوثر را قرائت می‌کردند، سپس آن را به حروف ابجد یعنی دوهزار و ۷۷۵ درمی‌آوردند. این عدد را با عدد باران یعنی ۲۵۴ جمع می‌کردند و آن را در یک لوح هشت در هشت نقل می‌کردند. سحرگاهان با گلاب‌پاش، جارو و چادر به بیابان می‌رفتند و آن را در یک تشت شست‌وشو می‌دادند تا سِحر باران را باطل کند.
یک سری آئین‌های باران خواهی هم وجود داشت که با الاغ انجام می‌شد. در انارک نائین الاغی را با سرخاب و سرمه آرایش می‌دادند، پارچه‌هایی گران‌بها بر پشت الاغ می‌انداختند و زیورآلاتی بر پشت حیوان می‌آویختند.
جوانان روستا دست جمعی الاغ را بر بالای کوه می‌بردند و شادی و پای‌کوبی می‌کردند. بعدازآن الاغ را به آبادی برمی‌گردانند و در کوچه می‌چرخاندند. در پایان نیز آش باران می‌پختند و آن رابین اهالی تقسیم می‌کردند.
در باب چرایی استفاده از الاغ در کتاب اوستا آمده است، حیوانی به نام الاغ سپاه وجود دارد که موجودی پاک است. برخی می‌گویند خر سپاه از تجلیات ابر طوفان‌زا است. برخی هم معتقدند این الاغ نمادی از الهه باران است که امروزه به این شکل درآمده است.
هفتمین آئین باران خواهی تفأل زدن است. در برخی روستاها در کنار درب خانه‌ای فال‌گوش می‌ایستادند. اگر سخنی از باران می‌شنیدند، آن سال باران می‌آمد و اگر صحبت از خشک‌سالی می‌شنیدند، این پدیده ادامه پیدا می‌کرد.
هشتمین شیوه باران‌خواهی، تابوت گردانی و علم‌گردانی است. یکی از انواع آن نخل‌گردانی است که در شرق اصفهان مرسوم است و از آئین‌های پر پیشینه قبل از اسلام بوده است.
در آبادی‌های توابع لارستان فارس کودکی را در تابوت می‌خواباندند و پارچه‌ای بر روی او می‌کشیدند؛ با خواندن ترانه به بیرون شهر می‌رفتند و آن بچه را در مظهر قنات قرار می‌دادند.
آئین نهم باران خواهی «کوسه گردی» است که یک نوع نمایش است که به‌تازگی در کاشان هم اجرا شد. این آئین بین اقوام بختیاری و ایل قشقایی متداول بوده است.
در کوسه گردی، فردی را به‌عنوان شاه قارون انتخاب می‌کنند و وزیری برای او برمی‌گزینند. همه اهالی روستا سپاهیان او می‌شوند. سپس اقدام به پخت آش می‌کنند و در بین آن آش مغز گردو می‌گذارند. این مغز گردو نصیب هر فردی که می‌شد مردم آن فرد را دلیل خشک‌سالی می‌دانستند و او را به شکل صوری مورد عتاب و کتک خوردن قرار می‌دادند تا به این واسطه مورد رحمت خداوند واقع شود و باران ببارد.
«عروسک‌گردانی» دهمین شیوه باران‌خواهی است که در منطقه‌ای نزدیک منطقه بن از توابع شهرستان بروجن داریم. در ترکیه، بلغارستان، تاجیکستان و ترکمنستان هم این رسم مرسوم است. مشابه همین آئین را در گیلان داریم که از آئین‌های باران‌خواهی است. شیوه دیگری علاوه بر این موارد وجود دارد.
«عروس قنات» در بسیاری از مناطق ایران وجود داشته و امروزه نشانی از آن نیست. روستاها آب قنات را به شکل ماده و نر تقسیم می‌کردند. در روستا به خوش‌یمنی عروس، قناتی را انتخاب می‌کردند و برای اینکه باران نازل شود آئین عروس قنات را اجرا می‌کردند؛ عروس هم در مظهر قنات تن به آب می‌شست.
همه این‌ها نشان می‌دهد ایران آئین‌های زیبایی داشته و دارد. درواقع ایران کاشی معرقی است که تداعی‌گر کثرت در وحدت و وحدت در کثرت است.
آیین‌هایی که چند کارکرد دارند از جمله اینکه ارزش‌های مشروع اجتماعی در آن‌ها نهفته بود، متضمن نشاط اجتماعی بود و در عین سختی و خشک‌سالی‌ها نوعی تزریق شادی و نشاط با طعم ارزش‌های مشروع اجتماعی را در هنگام برپایی آن‌ها شاهد بودیم.
آئین‌ها و مناسک ملی و مذهبی پیوندهای هویتی ما را با گذشته حفظ می‌کرد و تکثر این اتفاقات و رویدادهای فرهنگی در کل جغرافیای فرهنگی ایران، دلالتی بر انسجام فرهنگی و اجتماعی مملکت بود.
اما هرچقدر این‌ها از بین بروند و کمرنگ شوند، در حقیقت یک‌زبان گویا و اثربخش برای همه آن کارکردهایی که داشتیم از دست می‌رود. بر همه ماست و برنهادهای مدنی و رسمی که داعیه‌دار کنش فرهنگی است این فرض و واجب است که تلاش کنند این آئین‌ها را که نوعی ادب اجتماعی و باهم بودن را می‌آموزند زنده کنند و هزینه‌های تعاملی را برای رسیدن به یک جامعه بانشاط و منسجم با سرمایه اجتماعی زیاد کاهش دهند و درنتیجه اثربخشی را افزایش دهند.
کد خبر 614610منبع: ایمنا
کلیدواژه: مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل آیین های باستانی ایران اقوام ایران ایل قشقایی آئین نخل گردانی صحیفه سجادیه زيارت عاشورا پخت آش نذری امام رضا شهر طوس شهر لارستان شهر بروجن انارک نماز باران شهر شهروند کلانشهر مدیریت شهری کلانشهرهای جهان حقوق شهروندی نشاط اجتماعی فرهنگ شهروندی توسعه پایدار حکمرانی خوب اداره ارزان شهر شهرداری شهر خلاق آئین های باران خواهی باران خواهی آئین ها آئین ها قبله دعا خشک سالی آیین ها
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.imna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایمنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۶۲۶۴۹۲۶ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
باد و باران در اصفهان/ سامانه بارشی جدید در راه است
آفتاب‌‌نیوز :
لیلا امینی با اشاره به بارش‌های ۲۴ ساعت گذشته تا ۹ صبح امروز در سطح استان، اظهار داشت: بیشترین میانگین بارندگی از ایستگاه زرین‌شهر با ۲۳ میلیمتر، شهر اصفهان ۲۱ میلیمتر، کبوترآباد ۱۷.۵، کوهپایه ۱۷.۱، خوانسار ۱۳.۱ میلیمتر، بویین میاندشت ۱۲.۴ میلیمتر، نجف آباد ۱۲ میلیمتر، چوپانان ۱۰ میلیمتر، دولت آباد ۸.۸ میلیمتر، میمه ۸.۱ میلیمتر، داران ۷.۸ میلیمتر، دهق ۶.۱ میلیمتر، نطنز پنج میلیمتر، چادگان ۴.۴ میلیمتر و گلپایگان ۳.۶ میلیمتر بوده است.
وی با اشاره به فعالیت سامانه بارشی، افزود: وقوع بارش‌های رگباری توأم با رعد و برق کماکان تا شامگاه امروز در مناطق مختلف استان پیش‌بینی می‌شود و احتمال شکل‌گیری روان‌آب و سیلاب‌های محلی وجود دارد.
به گفته رئیس مرکز پیش‌بینی و مخاطرات جوی اداره کل هواشناسی استان اصفهان فردا شنبه از شدت بارش‌های رگباری کاشته می‌شود و پدیده غالب وزش باد شدید خواهد بود، اما مجدد از روز دوشنبه ۱۷ اردیبهشت یک سامانه بارشی از غرب استان وارد اصفهان خواهد شد.
وی با بیان اینکه دمای هوا طی ۲۴ ساعت آینده تغییر محسوسی ندارد، گفت: بیشینه دمای هوای کلانشهر اصفهان در گرم‌ترین ساعات امروز به ۲۳ درجه سلسیوس بالای صفر و کمینه آن بامداد فردا به ۱۲ درجه سلسیوس بالای صفر می‌رسد.
منبع: خبرگزاری مهر
مدیررسانهای پرسپولیس: سپاهان به جای شکایت بیجا، عذرخواهی کند